هدااسمیتشوایتزن ابی فارس ۱۹۶۵ دربیروت به دنیا آمد.اومؤلف کتاب های تایپوگرافی عربی وتایپ های تجربی عرب است. مقالاتی نیزدرباره ارتباطات دوزبانه درخاورمیانه نوشته است. ابی فارس فارغ التحصیل رشته گرافیک ازدانشگاه هنردانشگاه بیل ودانشکده طراحی رودآیلند است,ودرمینه پژوهش وطرا حی تایپوگرافیک دوزبانه تخصص دارد.اوچندسال درحوزه طراحی درایالات متحده ,آمسترادام,فرانسه وبیروت کارکرده وارسال ۱۹۹۴به بعددردانشگاه آمریکایی بیروت ودانشگاه آمریکایی دوبی تدریس کرده است.ابی وبنیانگذاروعضوفعال هیئت مدیره بنیادخط, مرکزتایپوگرافی عربی است.فارس مدت سه سال ریئس گروه ارتباطات تجسمی دانشگاه آمریکایی دوبی بود.
پنج هزارسال پیش , نخستین خط نوشتاری در بین النهرین به وجود آمد.تقریبا دوهزارسال بعدازآن ,الفبای عربی برمبنای نخستین نظامی که فنیقی هاابداع کرده بودندشکل گرفت.چندی نگذشت که دربسیاری ازتمدن ها,بویژه درشرق,حروف تنها قاصدان شایسته کتب مقدس اشراق الهی شمرده شدند.این امرپیدایش حرفه نخبگان کاتب رادرپی داشت که با استادی ومهارت خود درخوشنویسی می توانستند وجوه گوناگون روح بشر خرد,دانش,هنر و معنویت, رابه لحاظ تجسمی بیان کنند.
تایپوگرافی درطول تاریخ ازمظاهرمشخص کننده رفاه واقتدارسیاسی فرهنگی کشورهابوده است.الفباوخط ازآن روکه تجسم شکل نوشتاری زبانهای شفافی هستند ,مظهرشکل قدرتمندی ازهویت فرهنگی اند و انتقال تاریخ وتفکرثبت شده یک فرهنگ راتسهیل میکنند.
ازآن زمان تاکنون ,دنیابسیارتغییرکرده است ,ولی حروف وکلمات همچنان قدرت خودراحفظ کرده اند,کافی است نگاهی به دوروبرخودبیندازیم تامتوجه شویم که حروف چگونه می توانندصرفاازطریق فونت هایی که انتخاب می شوندازانواع واقسام ارزش ها آکنده باشند.اکنون درعمل هزاران هزارفونت درسراسرجهان وجودداردکه هرکدام نقش وسبک تجسمی خاص خودرادارند.اختراع حروف چاپی متحرک توسط گوتنبرگ درقرن پانزدهم ,وکتابهایی که درنتیجه این اختراع به صورت انبوه تولیدشده ,اشاعه دانش راتسهیل کرد,این امرجرقه یک انقلاب فرهنگی را زدکه اروپا را متحول کرد و موجب پیشرفت همه حوزه های بیان روشنفکرانه شد.این اختراع همچنین طلیعه پیدایش حروف چینی و تغییر از خوشنویسی به تایپوگرافی درصنعت چاپ بود.
ازآن زمان تاکنون ,حروف چاپی لاتین به لحاظ تجسمی پابه پای پیشرفت های فن آوری درهرحوزه ای پیشرفت کرده اند.این تغییرازخوشنویسی به تایپوگرافی هنوزدرعرصه حروف چاپی عربی اتفاق نیفتاده است.تاخیردر ورود چاپ مبتنی برتایپوگرافی عربی به خاورمیانه برنمودتجسمی خط عربی تاثیرچندانی نداشته است.عجیب نیست که اولین حروف چاپی طبق نمونه های زیبای خوشنویسی تولیدشده باشند,ولی خوشنویسی عربی سرانجام به تایپوگرافی تبدیل نشد.درواقع,پیشرفت های فنی وزیباشناختی دراین عرصه بسیارناچیز و کند بود.حروف چاپی عربی,تحت هدایت تولیدکنندگان غربی,به نسخه های عاری ازخلاقیت نمونه های زیبای دستخط تبدیل شدند.
درزمینه احیای حوزه طراحی به کمک تایپ فیس های نوآورانه کارچندانی انجام نشد,تایپوگرافی عربی صرفا به نخسه مکانیزه ای ازخوشنویسی تغییرشکل داد.خوشنویسی عربی همچنان یکی از زیباترین وگویاترین سنت های خوشنویسی است ,وسنت غنی آن تاریخچه ای طولانی وتاثیرگذاردرشکل دادن ونظم بخشیدن به وجوه تجسمی خط عربی داشته است.خط عربی درفرهنگ های عرب مسلمانان نقشی منحصربه فرد دارد, این خط برای اهداف غیرمذهبی به وجود آمد,ولی بعدها, به دلیل حرمتی که درچارچوب سنت مذهبی پیداکرد, موقعیت ویژه ای یافت.خط عربی به یکی ازمظاهردین اسلام تبدیل شدودرنتیجه, درک زیبایی این خط و بازآفرینی آن به موضوعی درحوضه زهد مذهبی تبدیل شد. دقیقا همین حرمت, مسئولیت بسیارسنگینی بردوش طراحانی قرارداد که دست اندرکار طرح ها وسبک های نو برای خط عربی هستند. این رویکرد به خط موجب سنتی محافظه کارشدکه هرگونه انحراف ازقواعد دیزاین خوشنویسی را مایه بدنامی خط تلقی می کرد. این امرحروف چاپی عربی را ناخواسته کندکرد و موجب تضعیف تجربه های شاد و القای ترس ازبرانگیختن انتقادهای شرارت آمیزشد. زمانیکه کلیسای کاتولیک رم (درقرن شانزدهم میلادی)برای نخسین بارکتابی را با چاپ تایپوگرافیک عربی درخاورمیانه ارائه کرد,اینکار فقط برای تبیلیغات, مذهبی وسیاسی بود, و درنتیجه عمدتا سعی شده بود که حروف چاپی تا حد ممکن به پرطرفدارترین سبک های خوشنویسی آن زمان شباهت داشته باشد.
انواع بعدی حروف چاپی عربی (ازاواخرقرن هجدهم تااواخردهه ۱۹۷۰٫به صورت حروف سربی ,و دستگاهای حروفچینی نوری و دیجیتالی), چه در اروپا تولیدشده بودند چه درخاورمیانه ,هیچ گاه از این قاعده چندان منحرف نشدند. دردستگاهای حروف چینی و تولیدحروف چاپی که درهردوره دردسترس بودند, همچنان ازالگوهای قدیمی خوشنویسی استفاده می شد (وگاهی آنها را اندکی تطبیق می دادند ودیجیتالی می کردند).
بااینکه اقداماتی درجهت ((مدرن سازی)) خط عربی وسازگارکردن آن با امکانات جدید تولید حروف چاپی(حدود دهه ۱۹۳۰تا دهه ۱۹۸۰), تجربه های فرم‌گرا درطراحی تایپ فیس های عربی به بالاترین حد خود رسید هزینه پایین وانعطاف پذیری این شیوه تولید حروف چاپی موجب شد طراحان عرب به طراحی تایپ فیس نزدیک شوند, چراکه با دستگاهای حروف چینی پرهزینه آن زمان که منحصرا دردست تولیدکنندگان غربی بود,مخالف بودند. فن آوری مهم وتاثییرگذاردیجیتالی (از اواسط دهه ۱۹۸ ۰ تاکنون) نیزبه همین دلیل بر طراحی حروف چاپی عربی تاثیرچندانی نداشت. بعدازانقلاب صنعتی ,حروف چاپی لاتین دستخوش تغییری تدریجی بوده ,و به طورهماهنگ همگام با پیشرفت های فن آوری زمانه خود,تحول پیداکرده است. برعکس حروف چاپی عربی درطول تحول خود به فونت های دیجیتالی امروز,جهش های پراکنده ای را تجربه کرده است.خوشبختانه باپیدایش کامپیوترواینترنت, وافزایش آگاهی ازمنافع تجاری بالقوه فرهنگ جهانی فراگیر, این وضیعیت به شدت تغییرکرده است .درزمان حاظر, طراحی حروف عربی کمابیش به اندازه طراحی فونت های لاتین وشکل دادن به آنها آسان است با این همه, فونت های عربی, درمقایسه با رشد فزاینده طرح های حروف چاپی لاتین, هنوز به لحاظ هزینه ,تنوع وکیفیت طراحی عقب هستند و این امرممکن است ناشی از فقدان یک سنت جاافتاده تایپوگرافی عربی باشدکه می تواند تازه واردان به عرصه طراحی حروف چاپی عربی را هدایت کند و آموزش دهد.
در آغازهر پیشرفتی درزمینه فن آوری ,نیازبه ایجادمعیارهای زیباشناختی خاص خود را دارد. سبک تجسمی یک تایپ فیس دردرون خود معنای نمادین داردکه براعتبار زبان پیام شناختی آن تایپ فیس می افزاید وبه تحولات فن آورانه, سیاسی اجتماعی یک دوره خاص اشاره میکند. طراحی حروف چاپی فرارترازیک مهارت اجرایی است شکل های حروف تلاش های آگاهانه وخلاق طراحان خود از یک سو دید هنری یک فرد,و از سوی دیگر وجوه معنوی ,اجتماعی واقتصادی جامعه او را درزمانه ای بخصوص درطول تاریخ نشان می دهند. با این حال ,آموختن از میراث غنی خوشنویسی عربی برای حصول به برداشت تازه ای ازشکل های حروف عربی به شیوه هایی آشنا برای خوانندگان حائز اهمیت است. ولی پیش رفتن ودرگیری خلاق درآفرینش سبک های طراحی جدید نیز به همان میزان اهمیت دارد.
طراحی فونت‌های معاصر باید بین داوری زیبایی شناختی,دغدغه های اجتماعی و محدودیت های عملی ( ازقبیل اینه حروف چاپی ممکن است چگونه و درچه بافتی استفاده شوند) تعادل برقرارکند. از این رو طراحی فونت های عربی دیجیتالی ای که همه جنبه های مختلف نیازهای ارتباط تجسمی امروز را تامین کنند و فرهنگ عرب وخط آن را سلامت و زنده نگه دارند بسیار مهم است. تحول طراحی حروف چاپی دردنیای عرب درمقایسه باسایرتحولات تجاری که رشد سریعی دارندکند بوده است. وضیعت فونت های عربی اسف باراست. درزمان حاظربراحی تامین نیازهای مختلف طراحی دررسانه های ارتباطی معاصربه اندازه کافی فونت عربی وجود ندارد. این کمبود موجود فونت های عربی هم ازحیث کیفیت وهم ازحیث تنوع مانعی جدی در راه شکل گرفتن یک فرهنگ طراحی جا افتاده است.
تعجب آوراست که تعداد فونت های عربی ویژه صفحه نمایش برای خوانش کامپیوتری وآثارگرافیک متحرک تلویزیونی تلفن های همراه وسایر وسایل دیجیتالی بسیار اندک است. از این گذشته,درحالی که تایپوگرافی دوزبانه دراکثرکشورهای خاورمیانه یااسلامی اصل پذیرفته شده ای است. تقریبا هیچ فونت عربی وجود ندارد که به لحاظ تجسمی بافونت های لاتین متناسب باشد.این امردرتوسعه حوضه های طراحی گرافیک ورسانه های جدید تاثیر منفی داشته است .درمجموعه تعداد طراحان گرافیک بااستعداد درخاورمیانه به سرعت روبه افزایش است ولی فونت هایی که آنها برای خلق طرح‌هایی باچهره معاصرلازم دارند فاقدپیچیدگی وتنوع است.
بازار برای تحولات جدید در طراحی تایپ فیس عربی وپیشرفت حرفه ای دراین زمینه آماده است وموقعیت های خوبی برای پیشگام شدن ویافتن چشم اندازی تازه وخلاق درزمینه طراحی حروف چاپی عربی وجود دارد. بنیاد خط (یک سازمان فرهنگ مستقل وغیرانتفاعی درآمستردام) برای ایجاد کمک به تحولات مثبت وتنوع درعرصه تایپوگرافی عربی ابتکاری به خرج داده است. اولین پروژه آزمایشی این بنیاد حول موضوع ارتباط تایپوگرافیک دوزبانه شکل گرفت .پنچ گروه ازطراحان (هرگروه مرکب ازیک طراح هلندی ویک طراح عرب) موظف شدند فونت های عربی ای طراحی کنندکه به عنوان همتای مناسبی برای یکی ازتایپ فیس های لاتین موجود طراحان هلندی بکار بیایند.این پروژه بحث ها و تجربه های به دنبال داشت که در نهایت به طراحی یک فونت نازک ویک فونت سیاه عربی توسط هرگروه منتهی شد.کل این پروژه درکتابی دو زبانه (انگلیسی/عربی) باعنوان واسطه تایپوگرافیک مستندشده است که قراراست انتشارات بی.آی.اس. درآمستردام آن راتاپایان اوت ۲۰۰۷ منتشرکند. اطلاعات بیشتردرباره این پروژه طراحی حروف چاپی روی شبکه اینترنتی خط برای تایپوگرافی عربی www.khtt.net موجوداست.
هدف این است که این پروژه تجربی مبتنی برهمکاری تکرارشود و گسترش پیداکند تا همکاری هایی درحوزه طراحی به وجود بیاید. در پروژه های آینده بایدتعداد بیشتری ازازطراحان و طراحان حروف چاپی عرب یا ایرانی باطراحان حروف چاپی از کشورهای مختلف غربی(مانندفرانسه,اسپانیا,آلمان وایالات متحده )همکاری کنند. به علاوه ,انجمن اینترنتی خط(که عضویت درآن برای همه کسانی که به طراحی و تایپوگرافی خاورمیانه علاقمند هستند,رایگان وآزاداست.) و نمونه خوب سایتی است که استفاده از رسانه های جدید درآنها موجب تسهیل گفتگوی افرادی ازملیت های مختلف می شود., افرادی که درغیراین صورت به دلیل محدودیت های جغرافیایی یافیزیکی قادربه ملاقات یکدیگرنیستند.
درسال های اخیر,باشگاه مدیران حروف چاپی نیویورک رشته ای اختصاصی برای طراحی حروف لاتین اینترنتی به مسابقه طراحی حروف چاپی خوداضافه کردکه همه ساله برندگانی باتایپ فیس های عربی جدید داشته است. سال گذشته ,لینوتایپ نخستین مسابقه طراحی حروف چاپی عربی خود را برگذارکرد و نام برندگان این مسابقه درهمایش کتابت (نخستین همایش اختصاصی درباره تایپوگرافی عربی درسرزمین های عربی) اعلام شد. همایش های اختصاصی, مسابقات طراحی حروف چاپی وانجمن های اینترنتی از همان گونه ابتکارات لازم برای بالا بردن سطح طراحی و تایپوگرافی درکشورهای اسلامی/خاورمیانه ای هستندکه درفرهنگ تجسمی روزمره خودازخط عربی استفاده میکند.
۱٫ ((عربیک گرانده))سومین حرف چاپی عربی روبرت گرانژون است که برای استامپریامدیچیادرروم طراحی شده است.این فونت درعنوان هابسیاراستفاده می شدودر۱۵۸۵ دراولین کتاب عربی غیرمزهبی که دررم توسط دومینکوباساچاپ شدبه کاررفت,رساله ای باعنوان ((کتاب البوستان فی عجائب آل ارد والبلدان.))
۲٫ فونت قلمی لینوتایپ باهدف خلق فونت نستعلیق طراحی شدکه برای حروف چینی روزنامه مناسب باشد.این طرح براساس نظرهاوراهنمایی های یک خوشنویس حرفه ای شکل گرفت.
۳٫ نمونه های فونت های عربی که مؤسسه ریخته گری حروف چاپی استمپل آ.گ.درآلمان عرضه کرده وبه فروش می رساند.ازبالابه پایین ,فونت استمپل عربی ونسخ ترکی (دهه ۱۹۲۰) ,فونت روزنامه الاهرام ,وحروف اول تزیئنی.
۴٫ منتخبی ازفونت های نمایشی حروف چاپی خشک ازمجموعه لتراست.ازبالابه پایین ,قصبه وسلیم (اثرسلیم الحبشی),کوفی(درسه وزن,)واحمد(اثراحمدعلی,).
۵٫دونمونه ازفونت های نمایشی ,اثرروح العالمین (ویژ ه وال ذکر,لندن),که باقراردادن فونت های عربی در مقابل فونت های لاتین وبالعکس ,یک بازی رانشان می دهند.
…
(این مقاله پیش از این در شماره ۱۴ نشریه نشان منتشر شده است)