قلم های خوشنویسی و طراحی حروف معاصر فارسی

این مقاله تالیف مسلم ابراهیمی است که پیش از این در کتاب مجموعه مقالات سومین دوره نشان اردیبهشت (۱۳۹۱) توسط  انتشارات آبان چاپ شده است.

چکیده
قلم های خوشنویی  (Caligraphic Fonts )در واقع قلم هایی هستند که بر پایه قابلیت های توسعه یافته فونت های هوشمند، بخصوص اپن تایپ (Opentype) شکل گرفته اند. بطوری که می توانند از بسیاری از قواعد حاکم بر نوشتار شکسته (cursive) پیروی کنند. در این مقاله پژوهشی چگونگی شکل¬گیری و عملکرد قلم های خوشنویسی محور اصلی بحث است. اما در مرتبه ای فراتر از یک جستجوی تاریخی و فنی این مقاله سعی دارد به اثبات این فرضیه بپردازد که طراحی حروف معاصر فارسی با آگاهی از نحوه عملکرد این قلم های پیشرفته قادر است بسیاری از کاستی های موجود را برطرف نماید.
کلمات کلیدی:   قلم – خوشنویسی – طراحی حروف – فارسی – فونت –  اُپن تایپ – گلیف – لگیچر

مقدمه
هنر و حرفه ی طراحی حروف در سیر تاریخی اش همواره وابسته به قابلیت های فناوری بوده است. در بسیاری از دوران ها این ویژگی¬های فناوری چاپ و حروفچینی بوده است که روش طراحی حروف را تعیین می کرده است. از ساخت کاغذ و مرکب گرفته تا چاپ با لوح های برجسته و حروف جابه جا شونده تا عصر کامپیوتر هر بار فناوری قابلیت ها و کاستی هایش را بر روش های نوشتارنگاری و طراحی حروف تحمیل کرده است. از این رو لازم است طراحان از ویژگی های فناوری رایج در دوران خود آگاهی کافی داشته باشند. عصر حاضر عصر تکامل فناوری فونت های دیجیتال است. فونت هایی که بسیاری از محدودیت ها و کاستی ها را از پیش رو برداشته اند و سرشار از امکانات و قابلیت های سودمند برای طراحی حروف هستند. بر اساس این فناوری پیشرفته بود که بسیاری از سازندگان فونت های فارسی و عربی توانستند خطوط زیبای خوشنویسی را به قلم های دیجیتال تبدیل کنند.
آشنایی با نحوه عملکرد این قلم ها که به قلم های خوشنویسی معروف هستند می تواند تاثیر زیادی در پیشرفت طراحی حروف معاصر فارسی داشته باشد. این ایده ی پژوهشی در واقع بر اساس همین فرضیه شکل گرفته است. بنابر این مولف، در ادامه موارد زیر را بررسی و مطرح کرده است.
سه بخش نخست مروری تاریخی خواهد داشت بر سرگذشت طراحی حروف از دوران کتابت تا عصر کامپیوتر با تاکید بر چگونگی شکل¬گیری اولین قلم‌‌های فارسی و طرح این مسئله که چرا و چگونه  خوشنویسی فارسی و طراحی حروف راهشان از یکدیگر جدا شد.
در بخش سوم و چهارم نیز سیر تاریخی نخستین تلاش ها برای ساخت اولین قلم های خوشنویسی لاتین و عربی بررسی خواهد شد. تلاش هایی که می کوشد به حل مسئله بپردازد و خوشنویسی و طراحی حروف را با یکدیگر پیوند دهد. در نهایت خواهیم دید که به لطف توسعه فونت های دیجیتال و بخصوص فرمت  اُپن تایپ نخستین فونت های مستقل خوشنویسی ساخته می شود. از این رو در ادامه این فرمت و قابلیت‌هایش به طور کامل معرفی خواهد شد و مهمترین ویژگی¬های تایپوگرافی آن با ارایه مثال هایی از قلم های خوشنویسی فارسی بررسی می شود.
در بخش پایانی مقاله که در واقع در حکم نتیجه گیری بحث است. اینگونه استنباط می شود که اگرچه تبدیل انواع خوشنویسی فارسی و عربی به فونت گامی ارزشمند در راه حفظ و کاربردی کردن این میراث هنری است. اما طراحی حروف معاصر قصد ندارد به سوی گذشته حرکت کند. بلکه ترجیح می دهد با استفاده از امکانات پیشرفته اپن تایپ و تکیه بر ارزش¬های خوشنویسی فارسی قلم هایی طراحی کند که سرشار از روح ایرانی و آینه¬ای از فرهنگ و زندگی معاصر باشد.

از کتابت تا اختراع چاپ با حروف جا به جا شونده
یوهان گوتنبرگ آلمانی در باور عوام مخترع چاپ است. در حالی که حدود یک قرن پیش از او فناوری چاپ توسط چینی ها اختراع شده بود. و طی این مدت. صنعتی رایج برای تکثیر صفحات نوشتار بود. اما آنچه باعث شهرت و برجستگی نام گوتنبرگ شد. موفقیتی بود که وی در تکمیل فناوری چاپ به کمک حروف جابه جا شونده (Movable type) به دست آورد. این شیوه قادر بود با در کنار هم قرار دادن قالب حروف برجسته متحرک، هر نوشته ای را حروفچینی و چاپ کند. و این می توانست به مقدار زیادی سرعت تکثیر یک متن را بالا و هزینه های آن را کاهش دهد.  (۱)
این ابداع بزرگ در واقع پایان دوران کتابت به وسیله خوشنویسان و کاتبان بود. بازار کتاب های خطی (که از گران بها ترین دارایی های آن دوران بودند) کم رونق شد و چاپ با لوح های چوبین دیگر نمی توانست با سرعت چاپ بوسیله حروف جا به جا شونده رقابت کند. از سویی دیگر با گذشت زمان حرفه و تخصص جدیدی شکل می گیرد به نام طراحی حروف. نیاز صنعت نوین چاپ به مجموعه حروف متحد الشکل و قاعده مند، باعث شد که گردانندگان این صنعت نخستین سفارش دهندگان طراحی حروف باشند.
آنچه مسلم است اینکه نخستین طراحان حروف یا همان اساتید خوشنویسی بودند و یا طراحانی که می-کوشیدند تا حد امکان حروف را به شیوه ی خوشنویسی رایج طراحی کنند. چرا که دغدغه ی اصلی چاپگران و سرمایه گزاران عرصه چاپ در آن دوران رقابت با کتاب های خطی نفیس بود. (مگز, ۱۳۸۷)

(( نقل شده است که فاوست شریک و حامی مالی گوتنبرگ با زنبیلی از انجیل ۴۲ سطری چاپ گوتنبرگ وارد پاریس شد و سعی کرد آنها را به عنوان نسخه خطی بفروشد. این انجیل عنوان شماره صفحه یا تغییراتی نداشت که بتوان آن را از یک کتاب خطی متمایز کرد. احتمالاً گوتنبرگ و مشتریان او نیز همین را می خواستند.)) (مگز, ۱۳۸۷)

تقابل کتابت و خوشنویسی فارسی با طراحی حروف
این تحول یعنی گذر از دوران کتابت به چاپ و طراحی حروف در سرزمین های خاورمیانه کمی دیرتر ایجاد می شود. شکی نیست که یکی از مهمترین دلایل این تاخیر پیچیدگی ساختار حروف فارسی به نسبت حروف لاتین است. پیوستگی ساختار حروف در ایجاد کلمات و در پی آن ایجاد کرسی های چندگانه و تنوع بسیار در شکل حروف اگرچه تا آن زمان باعث زیبایی بی نظیر خوشنویس فارسی و مایه افتخار صاحبان فرهنگ و هنر سرزمین های خاورمیانه بود. اما اکنون به عنوان معضلی بزرگ، مانع پیشرفت آنها  در برابر دیگر تمدن ها بود. و این¬گونه بود که به ناچار از زیبایی¬های هنر خوشنویسی دل بریدند و به طراحی حروف¬هایی دست زدند که اگرچه تا حد امکان به لحاظ ظاهر شکلی به انواعی از خوشنویسی شبیه بود اما هرگز نتوانست آن جایگاه هنری را حفظ نماید و به این ترتیب  راه این دو از یکدیگر جدا شد.  خوشنویسی به عنوان هنر زیبا به روی دیوار موزه ها جا خوش کرد. و طراحی حروف آرمانش شد کمی خوانایی و وضوح بیشتر در چاپ.
این جدایی اگرچه ناگزیر بود و نمی توان اهالی خوشنویسی یا طراحان حروف را در این میان متهم کرد. اما آنچه به مرور زمان برای فرهنگ و هنر این سرزمین گران تمام شد. فراموشی این مهم بود که خوشنویسی فارسی میراثی گران بهاست که بی توجهی به آن در طراحی حروف و برخورد تزئینی و غیر کاربردی با آن کم لطفی در حق گذشتگان و آیندگان این سرزمین است.

کامپیوتر و قابلیت های فونت دیجیتال
با  ظهور کامپیوتر و حروف دیجیتال نخستین تلاش ها بر روی ارایه کیفیت بهتر در چاپ  و سهولت بخشیدن این روند متمرکز شد لیکن به مرور زمان و با پیشرفت تعامل چاپگرها با حروف دیجیتال این تمرکز به سوی توسعه امکانات و قابلیت های فونت دیجیتال سوق یافت.
استاندارد سازی یونی¬کد برای پشتیبانی فونت ها از زبان¬های مختلف یکی از مهمترین این قابلیت ها بود که به طور غیر مستقیم تاثیر زیادی بر رواج طراحی حروف و تولید فونت¬های فارسی داشت. اما مهمتر از آن  معرفی فرمت توسعه یافته ای همچون اپن تایپ بود که توانست بسیاری از هنجارهای طراحی حروف فارسی را دگرگون کند.
اگر چه طبق آنچه روایت کردیم نخستین ماشین های چاپ با حروف متحرک محدودیت های زیادی را بر طراحی حروف فارسی تحمیل کردند. اکنون قابلیت های فونت دیجیتال امکان تبدیل هر نوع خوشنویسی را به فونت فراهم کرده است. بنابراین با امید به آگاهی طراحان از این امکانات و تکیه بر میراث هنر خوشنویسی می توان فرا رسیدن عصر طلایی طراحی حروف فارسی را پیشبینی کرد.

زاپفینو  نخستین قلم خوشنویسی
زاپف در سال ۱۹۸۳ با همکاری دونالد نوث  و داوید شیگل  فونتی با نام AMS را برای رشته ریاضی دانشگاه استنفورد ساخت که ویژه تایپ فرمول های ریاضی و حاوی حروف یونانی و فراکتر  بود.
داوید شیگل بعد از فارغ التحصیلی ایده ی طراحی فونتی با تنوع گلیف زیاد را با زاپف در میان گذاشت او می خواست با نمونه ای از خوشنویسی زاپف شروع کند که در انجمن هنر تایپوگرافی شیکاگو استفاده شده بود. اما زاپف از شروع این کار می هراسید و در ابتدا مخالفت کرد تا اینکه به یکباره به یاد یک نمونه از خوشنویسی اش مربوط به سال ۱۹۴۴ افتاد و این باعث شد که به این ایده تن دهد.  او پیش از این در سال ۱۹۴۸ سعی کرده بود برای شرکت استمپل تایپ فیسی از نوع خوشنویسی طراحی کند اما با شیوه حروف لترپرس این امکان وجود نداشت. ویژگی های یک تایپ فیس خوشنویسی فقط می توانست با قابلیت های فناوری دیجیتال نوین ممکن باشد. و اینگونه شد که روی نرم افزار پیچیده ای که برای این کار لازم بود کار کردند. آنها همچنین شخصی را  وارد پروژه کرد که در زمینه برنامه نویسی به آنها کمک کند. اما درست قبل از اتمام پروژه شیگل به دلیل مشکلات شخصی انگیزه اش را برای ادامه کار را از دست داد و پروژه را رها کرد.
روند طراحی این تایپ فیس بسیار به کندی پیش می¬رفت تا زمانی که زاپف جرات یافت آن را به لینوتایپ معرفی کند و لینوتایپ آمادگی خود را اعلام کرد که این پروژه را به نتیجه برساند. و نهایتاً در سال ۱۹۹۸ زاپفینو به عنوان یک فونت پست اسکریپت  منتشر شد.

(تنوع شکلی حرف e در تایپ فیس زاپفینو)

در سال ۲۰۰۳ زاپف در طراحی این فونت بازنگری کلی کرد و زاپفینو اکسترا را ساخت و خانواده آن را با همکاری آکیراکوبایاشی  توسعه داد. این خانواده فونت از فناوری پیشرفته اپل و  اپن تایپ استفاده کرد که امکان جایگزینی خودکار گلیف های متنی را فراهم می¬کند. و دقیقاً منعکس کننده¬ی ماهیت سیال و پویای خوشنویسی زاپف است. (Zapfino, 2010)

اولین تلاش ها برای طراحی فونت خوشنویسی عربی
پیش از اختراع اپن تایپ، برخی شرکت¬ها برای یافتن راه حل تایپوگرافی خوشنویسی عربی در بستر کامپیوتر و استاندارد یونیکد پیشتاز شدند. شرکت دکوتایپ (DT) با مسئولیت توماس میلو  نمونه ای از این شرکت¬هاست: او و تیم¬اش (شامل پیتر سامرز و میرجام سامرز) موتور خوشنویسی عربی (که به اختصار آن را  ACE خطاب می کنند)  را در حدود ۱۹۸۵ ابداع نمودند. در واقع (ACE) نرم افزاری بود که اولین فونت هوشمند را بر اساس خوشنویسی رقعه کنترل می¬کرد.
با وجود آنکه فناوری فونت ویندوز در اوایل دهه ۹۰ برای ارائه تایپ عربی بسیار ابتدایی بود اما راه حل موقتی پیدا شد. بنا به درخواست مایکروسافت یک نسخهء بسیار ساده تر و سازگارتر نسخ و ثلث برای استفاده در جداول ثابت فونت ویندوز ایجاد شد. زیرا مایکروسافت هنوز قادر نبود با عربی پیچیده کار کند. این فونت ها را اختصاراً (DTP) نامیدند. حرف P در (DTP)  تلمیحی به این کیفیت پایین و عدم اشتقاق از (ACE) بود.  دی. تی. پی نسخ و ثلث در حدود سال ۱۹۲۲-۳ ساخته شدند.
تقریبا همزمان با این رویداد، بخش توسعه محصولات خاورمیانه مایکروسافت از دکو تایپ درخواست کرد که نرم افزاری بر مبنای (ACE)  را برای دی. تی. رقعه و دی. تی. نسخ بسازد. همه این اتفاقات پیش از ابداع اپن تایپ رخ داد.
فناوری ای. سی. ای. دکوتایپ به اثبات عملی مفهوم فناوری فونت هوشمند بدل شد و راه را برای آنچه که قرار بود به اپن تایپ بدل شود هموار نمود.
فونت های (ACE) حقیقی در قالب یک نرم افزار ((OLE-servers به بازار عرضه شدند (که اکنون فونت های تصمیم نامیده می¬شوند) و فونت های غیر (ACE) شرکت دکو تایپ به عنوان فونت های DTP  (پست اسکریپت، ترو¬تایپ و اپن تایپ) به بازار عرضه شدند. (ACE) به تقلید از خطاطی پیچیده عربی که به نوبه خود عمیقاً ریشه در سنت خوشنویسی دارد ایجاد شد.
توماس میلو به عنوان یک افسر عربی زبان در شاخه ارتش هلند وابسته به یونیفیل در جنوب لبنان خدمت می¬کرد. پیش زمینه اش در زبان¬های اسلاوی و ترکی بعلاوهء عربی بود. قبل و بعد از لبنان، بسیار در اروپای شرقی و خاورمیانه سفر کرده بود.
بعد از مراجعت از لبنان، او معضلات تکنیکی در تولید تایپوگرافی دقیق عربی را کشف کرد. به عنوان یک زبانشناس، او تصمیم به ساخت فناوری خودش برای تایپ عربی گرفت. او می¬خواست فونت عربی را که دوست داشت بسازد و نه آن عربی دیجیتال شده¬ بدی را که در بازار موجود بود. به تدریج دریافت که تنها راه¬حل درک عمیق خوشنویسی عربی است. بعد از یک ناکامی اولیه در مورد نسخ که آنرا بسیار گیچ کننده و پیچیده یافت، او رقعه را آنالیز کرد. کار بر روی نسخ ده سال بعد شروع شد و ده سال دیگر وقت گرفت تا تکمیل شود.
میتوان نتیجه گرفت که پروژه تیم او اولین و برای مدتها تنها پروژه ای بود که سعی کرد حقیقت خوشنویسی عربی را همچنان که در طی قرون عمل کرده است مستند سازد.

در سال ۲۰۰۷، دکوتایپ با همکاری شرکت WinSoft پروژه تصمیم را راه اندازی نمود. بر طبق اظهارات برشور فروش وینسافت-دکوتایپ، مفهوم تصمیم رویائی ا¬ست که به حقیقت پیوسته است. این پروژه، خوشنویسی را با تایپ فیس مدرن ادغام می¬کند و به همه این آزادی را می¬دهد که به صلیقه خود از این فونت های خوشنویسی استفاده کنند. و به این ترتیب است که تصمیم، نسخهء خاورمیانه نرم افزار ایندیزاین  را به جامع ترین ابزار تایپوگرافی عربی تبدیل کرده است. (Zoghbi, 2007)

ویژگی های اپن تایپ (Opentype)
اپن تایپ فرمتی است پیشرفته از فونت دیجیتال که اگرچه از فرمت تروتایپ (TrueType) شرکت اپل مشتق شده است. اما بیشتر محصول همکاری دو شرکت ادوب و مایکروسافت است.  نسخه شماره یک اپن تایپ نخستین بار در سال ۱۹۹۷  منتشر شد لیکن این همکاری همچنان ادامه دارد و پس از گذشت چند سال به رایج ترین و پر طرفدارترین فرمت، در میان پدید آورندگان فونت تبدیل شده است.
موارد زیر از مهمترین ویژگی هایی است که باعث می شود اپن تایپ نسبت فونت های قبل ازخود برتری داشته باشد:
پشتیبانی از چند پلت¬فورم مختلف (فونت های اپن تایپ می تواند به طور مشترک برای انواع سیستم عامل های ویندوز و مکینتاش استفاده شود. این ویژگی به طراح این امکان را می¬دهد که پروژه هایش را در هر یک از این پلت¬فرم¬ها اجرا کند. بدون آنکه نگران ایجاد تغییر در تنظیمات تایپوگرافی باشد.)
پشتیبانی بهتر از زبان¬ها (اپن تایپ هم مانند تروتایپ بر اساس استاندارد سازی یونیکد از کلیه سیستم های نوشتاری دنیا پشتیبانی می کند. یک فونت اپن تایپ می تواند حاوی هزاران گلیف  از زبان¬های گوناگون باشد. و به این ترتیب امکان استفاده چند زبانه از یک فونت را فراهم کند.)
امکانات پیشرفته تایپوگرافی (در گذشته گلیف¬های یک فونت پست اسکریپت (PostScript) به ۲۵۶ عدد محدود می شد. که این شما را مجبور می کرد دو یا چند فونت با سبک های مختلف را نصب کنید تا به کاراکترهای تخصصی مورد نظرتان دسترسی پیدا کنید. اپن تایپ از این بابت که همه¬ی گلیف های مورد نیاز در جریان کار را در یک فونت واحد در اختیارتان قرار می دهد کار حروفچینی را ساده تر می¬¬کند. فونت های اپن تایپ ممکن است حاوی بیش از ۶۵۰۰۰ گلیف باشد. این گلیف¬ها می تواند شامل:

انواع حروف، اعراب diacritics)) ، اعداد و علایم ، گلیف های متناوب پیشنهادی ((alternates ضمائم تزئینی (Swashes) و طیف گسترده ای از لیگچر ها  ((ligatures باشد.) (۱۲)
بحث اصلی در ماجرای ویژگی های خاص اپن تایپ تمایز بین کاراکتر و گلیف است. کاراکترها کد-هایی هستند که توسط استاندارد یونیکد تعیین شده اند و نمایانگر کوچکترین واحد های معنایی زبان می¬باشند و گلیف ها شکل¬های خاصی هستند که کاراکترها به خود می گیرند. یک کاراکتر ممکن است متناظر با چند گلیف باشد. (What is OpenType?, 2009) و (Adobe Fonts:OpenType)

همه¬ی گلیف¬هایی که با رنگ قرمز¬ در تصویر بالا مشخص شده است از یک کاراکتر (ب) مشتق می-شوند
فونت اپن تایپ این توانایی را دارد که شکل یک کارکتر، موقعیت آن و فاصله اش با حروف قبل و بعد را بنابر شرایط تغییر دهد. این تغییرات گاهی به صورت خودکار از سوی طراح برای فونت تعیین شده است. (مانند حالت های مختلف یک حرف (هــهــه  ه) و لیگچرها (لا ، بلا ، الله) )  و در برخی موارد به اختیار حروفچین قابل تغییر است مانند گلیف های متناوب پیشنهادی .

در تصویر بالا چهار گلیف متناوب پیشنهادی در فونت شکسته نستعلیق ( نرم افزار میرعماد) را می-بینید که کاربر می تواند به اختیار یکی از این چهار نوع را انتخاب کند. نرم افزار به صورت خودکار گلیف (ف) را هم با توجه به انتخاب شما تغییر خواهد داد.

در تصویر بالا سواش¬ها با رنگ قرمز مشخص شده اند. سواش ها ضمائم تزئینی هستند که با اضافه شدن آنها یک سبک تزینی از تایپ فیس اصلی مشتق خواهد شد. (گلیف ها مربوط به قلم مُسلم (از مجموعه  قلم های برتر نرم افزاری مریم))

نمودار بالا نشان دهنده شیوه عملکرد لیگچر است. گلیف ترکیبی (لا) به صورت خودکار جایگزین دو گلیف لام و الف شده است. البته لیگچر دستاورد حروفچینی دیجیتال نیست و استفاده از آن در طراحی حروف و چاپ، بسیار پر سابقه است اما باید پذیرفت که قابلیت های اپن¬تایپ امکان استفاده از آن را فوق¬العاده توسعه داده است. در حروفچینی دیجیتال این جانشینی ها به صورت خودکار انجام می¬شود ودر نتیجه استفاده از آن برای حروفچین وقت گیر و دردسر ساز نیست.

سازنده¬ی فونت ایران نستعلیق اظهار می کند که در حدود ۴۲۰۰ گلیف برای این فونت طراحی کرده است. همان¬طور که در تصویر می بینید بخش اعظم گلیف های این فونت لیگچر هستند.

از میان امکانات پیشرفته تایپوگرافی در فرمت اُپن¬تایپ لیگچر بیش از همه می تواند در طراحی فونت های خوشنویسی فارسی کاربرد داشته باشد. در واقع این لیگچر است که به خواص اصلی خوشنویسی فارسی (یعنی پیوستگی حروف در ساختار کلمات و در پی آن ایجاد کرسی های چندگانه و تنوع بسیار شکل حروف ترکیب¬ها) در یک فونت امکان ظهور می دهد.

ویژگی های اُپن¬تایپ و طراحی حروف معاصر فارسی
نرم افزار های چلیپا، کلک ، خوشنگار و میرعماد و … همه تلاش هایی بوده اند برای توسعه و ساخت فونت های خوشنویسی در ایران. به لطف این تلاش ها قلم های خوشنویسیِ نستعلیق، شکسته نستعلیق، انواعی از نسخ، انواعی از کوفی، ثلث و ریحان به فونت تبدیل شده و در اختیار همگان قرار گرفته است. اما مطمئناً تبدیل چند قلم خوشنویسی سنتی به فونت، پایان این راه نیست. اگرچه در شروع، امکانات توسعه یافته¬ی فونت های هوشمند با هدف تبدیلِ خوشنویسیِ سنتی به فونت پدید آمد،  اما اکنون توانسته است ابزاری مفید برای هرگونه طراحی حروف باشد. استفاده مناسب از ویژگی¬هایی که ذکر شد بخصوص لیگچرها می تواند هر فونت فارسی را به حال و هوای خوشنویسی نزدیک کند.

استفاده از لیگچر در طراحی قلم سمیر (طراح: رضا غفاری)

با توجه به امکاناتی که ذکر شد و به پشتوانه¬ی میراث خوشنویسی، طراحی حروف فارسی معاصرمی تواند شاهد حرکت های پیشرو و خلاق باشد. اما این تحول مستلزم بازنگری کلی در شیوه طراحی حروف فارسی است. شیوه¬ی مرسوم (یعنی طراحی هر حرف به صورت مجزا و سپس درکنار یکدیگر قرار دادن آنها ) به دلیل محدودیت های فناوریِ گذشته ناگزیر در طراحی حروف فارسی رواج پیدا کرده است. شیوه ای که اکنون می توان سرپیچی از آن را تجربه کرد.  ()
طراحی حروف بر اساس دست خط شخصی
((در این کارگاه دانشجویان برای طراحی حروف، نگاه خود را بیشتر بر خلق ترکیبات روان و سیال نوشتار فارسی متمرکز کرده اند تا رعایت قواعد گرید و ساختار هندسی . برای دستیابی به این هدف، روش این بود که هر طراح پیش از شروع دیزاین، خط مورد نظر خود را با ابزار دلخواه خطاطی کند و پس از دستیابی به نتیجه رضایت بخش، آن را تجزیه و به گلیف های یک فونت تعمیم دهد.))
طی این روند به ناچار برخی از ترکیبات می باید به صورت لگیچر در فونت تعریف شود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

۱-ایده ی چاپ به کمک حروف جا به جا شونده نخستین بار توسط کیمیاگر چینی به نام پی شنگ (۱۰۲۳-۱۰۶۳م) ابداع شد. اما این شیوه به دلیل کثرت علامت ها (۴۴هزار علامت) در نوشتار چینی هرگز موفق نشد جایگزین شیوه چاپ با لوح های چوبین شود. (مگز, ۱۳۸۷)

۲- Zapfino
۳- Donald Knuth
۴- David Siegel
۵- Fraktur (تایپ فیسی در سبک خوشنویسی گوتیک)
۶- PostScript
۷- Akira Kobayashi
۸- Thomas Milo
۹-  Arabic Calligraphic Engine
۱۰- DecoType Professional

۱۱-   گلیف ها نشانه های گرافیکی موجود در فونت هستند که بخش عمده آن¬ها شامل موارد زیر است :
حالت های مختلف یک حرف (هــهــه ه)
لیگچر (لا ، بلا ، الله)
اعراب ( َ ِ ُ  ً   ٍ   ٌ  ّ )
علایم (: ، = + – % ! ؟ * )
اعداد   (۱۲۳۴۵۶۷۸۹۰)
۱۲ – مجموعه حروف متصل به هم (در طراحی حروف امکانی وجود دارد به نام لیگچر (Ligature) بدین صورت که طراح حروف گاهی بر حسب لزوم یا صلیقه شخصی ترجیح می دهد. گلیفی  طراحی کند که شامل ترکیب دو یا چند حرف باشد. اینگونه گلیف ها را لیگچر می گوییم مثال واضح و پرکاربرد آن در طراحی حروف فارسی و عربی لیگچر (لا) است.) (ابراهیمی, ۱۳۸۸)
۱۳- گلیف ها مربوط به قلم نسخ قرآنی (از مجموعه  قلم های برتر نرم افزاری مریم)
۱۴- البته امکان دسترسی به پیشنهاد های دیگر و تغییر آنها باید در نرم افزار مورد نظر  وجود داشته باشد، در غیر این صورت حروفچین تنها می تواند از پیشنهاد پیشفرض استفاده کند این امکان دسترسی در نرم افزار فتوشاپ و به صورت کامل تر در نرم افزار این دیزاین وجود دارد.

۱۵- بسیاری از صاحب نظران پس از رواج قلم های خوشنویسی شیوه طراحی حروف را به دو دسته¬ی Typographic و Caligraphic تقسیم کردند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

منابع:
Adobe Fonts:OpenType. (بدون تاریخ). بازیابی در September 25, 2011، از Adobe: http://www.adobe.com/type/opentype/
What is OpenType? (2009, July 7). بازیابی در September 25, 2011، از Microsoft Typography: http://www.microsoft.com/typography/WhatIsOpenType.mspx
Zapfino. (2010, December 12). بازیابی در October 2, 2011، از Wikipedia, the free encyclopedia: http://en.wikipedia.org/wiki/Zapfino
Zoghbi, P. (2007, May). History of Arabic Type Evolution from the 1930′s till present. بازیابی در October 2, 2011، از ۲۹letters: http://29letters.wordpress.com/2007/05/28/arabic-type-history/
ابراهیمی, م. (۱۳۸۸). بررسی نشانه شناختی ارتباط فرم و محتوی در نوشتارنگاری فارسی (پایان نامه). تبریز: دانشگاه نبی اکرم(ص).
ابی فارس, ه. ا. (۱۳۸۶). حروف عربی و فرهنگ طراحی خاورمیانه ” . . . نشریه نشان ۱۴ , ۷۳٫
رنگ پنجم. (۱۳۸۷). گفتگو با حسین حقیقی (طراح قلم زر). چهارمین نمایشگاه تایپوگرافی ایرانی , ۶۸٫
مگز, ف. ب. (۱۳۸۷). تاریخ طراحی گرافیک. (ن. اعظم فراست, & غ. فتح اله نوری, مترجم) تهران: سمت.